Bohaterem powieści jest trzydziestoletni początkujący literat Józio Kowalski, który niespodziewanie zostaje odwiedzony przez swojego byłego nauczyciela, profesora Pimkę, i cofnięty do swojej starej klasy gimnazjalnej. Czas teraźniejszy znajduje się nagle w czasie przeszłym i staje się czasem realnym bohatera. W trakcie pobytu w szkole zostaje poddany procesowi tzw. „upupiania”, czyli infantylizacji młodzieży gimnazjalnej. W kolejnych „odsłonach” perypetii bohatera podlega on często wtłaczaniu w formy poznawczego i społecznego konformizmu. W domu mieszczańskim to samokształtowanie prowadzić ma ku normom tzw. nowoczesnego społeczeństwa obowiązkowej tolerancji. Ostatecznie odrzuca powierzone mu zadanie i ucieka za namową Miętusa (szkolnego kolegi) w celu odnalezienia dla niego „człowieka bez formy”. W dalszych peregrynacjach trafia do dworu wujostwa Hurleckich, gdzie dominują tradycje i rytuały ziemiańskie. Zasadniczym tematem utworu nie są przygody Józia i oryginalnie stworzona fabuła. Obok późniejszej powieści Trans-Atlantyk (1953), Ferdydurke to przede wszystkim dyskusja autora o formowaniu się człowieka. O tym, jak skazany jest on stale nie tylko na wpływy zewnętrzne, ale i też na 'samowidzenie się'. Kim jestem, czy jestem sobą i co to oznacza, czy można być 'sobą' – to zasadnicza treść powieści. Do tematu tego wróci po latach w swoim „Dzienniku”. Uwypukleniem tych poszukiwań są jednocześnie sceny satyry społeczno-obyczajowej, czy groteski sytuacyjnej, posługiwanie się surrealizmem i pure nonsensem, zanim te prądy zadomowiły się w literaturze polskiej. Potrafił obnażyć przywary i nawyki polskich klas społecznych, nie oszczędzając najbardziej szanowanych 'narodowych świętości' (wiara, patriotyzm, poczucie honoru). „Ferdydurke” jest powszechnie dziś uznawana za jedno z czołowych osiągnięć polskiej literatury międzywojennej i należy do kanonu lektur szkolnych.